Gród na Anielskiej Górze (1250-1384 r.)

Badania archeologiczne przeprowadzone w 1986r. i 1987r. roku wykazały, że na Anielskiej Górze, od II połowy XIII wieku aż po schyłek wieku XIV, funkcjonował gród - obronna rezydencja książęca.

Otoczony był dwoma wałami o konstrukcji drewniano-ziemnej i posiadał fosę. Jako siedziba księcia - zbudował go Bolesław II, książę mazowiecki / pierwszy dokument wystawiony przez niego w Rawie pochodzi z 1276r./- posiadał obok zabudowy mieszkalnej / drewniane budynki o konstrukcji zrębowej / także zaplecze gospodarcze oraz - być może - kaplicę grodową.

Podgrodzie - również otoczone wałem i fosą - zamieszkiwali książęcy rzemieślnicy. Zarówno gród jak i podgrodzie zniszczone zostało w czasie najazdu rycerstwa małopolskiego pod wodzą Zygmunta Luksemburskiego w latach 1382r. i 1384r.

Materiał zabytkowy, który pozyskano w trakcie badań, zawierał między innymi fragmenty cegieł, detali kamieniarskiego wystroju architektonicznego, piaskowca z rytym ornamentem roślinnym. Te znaleziska świadczyły o istnieniu w obrębie grodu - murowanego z cegły budynku o bogatym wystroju architektonicznym.

Historia Zamku Książąt Mazowieckich (od 1350 r.)

Zamek wzniesiony został w II połowie XIV wieku jako najbardziej wysunięta na południowy-zachód warownia Mazowsza. Usytuowany w bagnistych widłach rzek Rawki i Rylki, na ważnym szlaku handlowym z Pomorza na Ruś. Pełnił rolę drugiej obok Płocka, a okresowo również samodzielnej rezydencji książąt mazowieckich: Siemowita III, IV, V, Władysława I ,II. Po wcieleniu Mazowsza do Korony stał się siedzibą starosty królewskiego i ośrodkiem administracji lokalnej.

Zniszczony w czasie pożaru w 1507 roku, został odbudowany w I ćwierci XVI w., przy czym dodano wówczas nowe elementy wystroju. W obliczu rozwoju sztuki wojennej zamek utracił znaczenie warowni trudnej do zdobycia i stał się miejscem "odosobnienia" dla co znamienitszych więźniów. M. in. więziono w Rawie:

• Krzysztofa Meklemburskiego - koadiutora arcybiskupa Rygi,
• Karola Gyllenhielma - syna króla Szwecji Karola IX,
• Jakuba Pontusa de la Gardie - wodza szwedzkiego,
• Iwana Podkowę - samozwańczego hospodara mołdawskiego.

Za sprawą króla Zygmunta Augusta od 1569 roku na zamku był składany i przechowywany podatek kwarciany (ustanowiony w 1563 r.), odbierany ze starostw i królewszczyzn a przeznaczony na wojsko koronne.

Od XVII wieku zamek chylił się ku ruinie. Zniszczenie zapoczątkowały wojska szwedzkie. Częściowa odbudowa w latach 1766-1789 przez starostę rawskiego Franciszka Lanckorońskiego nie powstrzymała procesu upadku. Celowe jego zniszczenie, zapoczątkowane w 1794 roku w czasie wojny polsko-rosyjskiej, kontynuowali Prusacy, władający miastem w latach 1795-1806. Pozostawiona w całości wieża uległa zniszczeniu wskutek uderzenia pioruna w 1859 roku.

Po II wojnie światowej rozpoczęto prace konserwatorskie. W latach 1954-1958 zrekonstruowano ośmioboczną basztę, fragment murów kurtynowych oraz odsłonięto zarys fundamentów.

Zamek w Rawie jest jednym z najdoskonalszych w Polsce przykładów typu regularnego z wieżą narożną. Niemal kwadratowe założenie (66m x 64m) składało się z obwodu warownego, dziedzińca i nieobronnych zabudowań mieszkalnych.

Wielka ośmioboczna wieża została włączona w obwód obronny. Wysunięta częściowo poza obręb murów, oprócz obrony wjazdu służyła za mieszkanie i więzienie stanu. Wejście do niej prowadziło bezpośrednio z korony murów obwodowych dochodzących do wysokości 10 metrów.

Bramę chroniło przedbramie - wysunięty na zewnątrz czworoboczny budynek bramny oraz most zwodzony.

Przeciwległą wjazdowi stronę dziedzińca zajmował długi okazały pałac mieszkalno - reprezentacyjny, wzorowany na budynkach warowni zakonnych i biskupich państwa krzyżackiego. Pomieszczenia były dostępne prawdopodobnie z drewnianego ganku, biegnącego wzdłuż elewacji.

Wewnątrz dziedzińca znajdowały się zabudowania, z których można było ustalić położenie jednego budynku mieszkalnego w południowo-wschodnim narożu.

Bracia Zdzisław i Jerzy Świderski - żołnierze AK

Zdzisław Świderski ps. "Mróz", "Zima", żołnierz Komendy Obwodu ZWZ Rawa Mazowiecka (szef Oddziału VI, tj. Prasy i Propagandy) oraz jego brat Jerzy ps. "Jurek" - łącznik Komendy Obwodu ZWZ Rawa Mazowiecka - zostali zaskoczeni przez patrol niemiecki podczas pracy nad powielaniem biuletynu "Wiadomości Radiowe" w powielarni znajdującej się w punkcie kontaktowym w domu przy ulicy Polnej.

W wyniku walki na miejscu zginął ppor. Zdzisław Świderski. Jego bratu udało się dobiec do parku miejskiego, gdzie został zastrzelony. Trzeciej osobie (Zofia Kempa), która z nimi pracowała w powielarni, udało się uciec. Zamiast niej aresztowano jej ojca - Walentego Kempę, przedwojennego wiceburmistrza Rawy, którego wywieziono do Oświęcimia, gdzie zmarł. Zwłoki braci Świderskich, pod strażą żandarmów, wywieziono poza miasto i tam pogrzebano. Po wojnie, w 1947 r. dokonano ekshumacji i pochowano szczątki na rawskim cmentarzu.

Historia Ośrodka Sportu i Rekreacji "Tatar" (od 1979 r.)

W 1979 roku wyznaczono na terenie Rawy Mazowieckiej strefę o dużych walorach rekreacyjno - sportowych. Ze stawów rybackich powstał zalew "Tatar" o powierzchni 11 ha. Zagospodarowano brzegi i przyległe tereny, zbudowano przystań wodną z wypożyczalnią sprzętu sportowego i strzeżone kąpielisko.

W latach 1981 - 1989 rozbudowano zalew. Jego powierzchnia wzrosła do 56 ha. Wyznaczono kolejne kąpielisko i plażę, zbudowano około 800 m pomostów spacerowych, rozbudowano przystań wodną, zgromadzono duże ilości sprzętu wodnego. W lasku koło zalewu wyznaczono ścieżki do biegania, a za nim pole namiotowe.

W latach 1981- 1984 wybudowano halę sportową z trzema boiskami do piłki siatkowej, siłownią, sauną i natryskami. Obok hali wybudowano dwa korty tenisowe oraz boisko do piłki ręcznej.

W dniu 23 czerwca 1988 roku uchwałą Miejskiej Rady Narodowej w Rawie Mazowieckiej Ośrodek Sportu i Rekreacji otrzymał imię Haliny Konopackiej - pierwszej polskiej złotej medalistki na Olimpiadzie w Amsterdamie w 1928 roku (rzut dyskiem) - urodzonej w Rawie Mazowieckiej.

W 2009 r. rozpoczęta została budowa krytego basenu i lodowiska. 

Wiosną 2012 r. przy deptaku wzdłuż lasku powstała plenerowa siłownia.

Historia Fabryki Ostrzy do Golenia (1956-2011 r.)

Fabryka Ostrzy do Golenia, zajmująca się produkcją żyletek (WISŁA, PIAST, MAZUR, RAWA LUX), została oddana do użytku 22 lipca 1956 roku.

W lipcu 1968 roku fabrykę przejęła Fabryka Wyrobów Precyzyjnych w Warszawie i utworzono Oddział nr 2 w Rawie Mazowieckiej tej fabryki. Rozpoczęto produkcję narzędzi pomiarowych takich jak: wzorce, szczelinomierze, kątowniki czy sprawdziany.

W styczniu 1972 roku Fabryka Wyrobów Precyzyjnych w Warszawie została przekształcona w Kombinat Przemysłu Narzędziowego VIS, w skład którego weszło kilka zakładów, wśród nich Oddział Nr 2 przemianowany na Zakład Narzędzi Pomiarowych VIS w Rawie Mazowieckiej.

W latach 1972 - 1980 nastąpiła intensywna rozbudowa fabryki. Produkcja objęła ponad 500 pozycji różnego rodzaju narzędzi pomiarowych, rzemieślniczych i skrawających, z których poważną część wysyłano na eksport.
W 1989 roku Zakład Narzędzi Pomiarowych utworzył samodzielne przedsiębiorstwo o nazwie Fabryka Narzędzi Rafan. W 2011 roku przedsiębiorstwo uległo likwidacji.

Kwarta (skarb rawski) (1569 r.)

Nazwa dawnego podatku ustanowionego w 1563 r. przez Zygmunta II Augusta w wysokości 1/4, a od 1567 1/5 dochodów z dóbr królewskich. Przeznaczony był na utworzenie i utrzymanie stałego wojska zaciężnego. Tzw. wojsko kwarciane pełniło obowiązki tarczy ochronnej Rzeczypospolitej, służyło do obrony jej kresów południowo-wschodnich przed najazdami wojsk państw bezpośrednio z nimi sąsiadujących, głównie Tatarami. Fundusze zebrane na utrzymanie wojska były przechowywane od 1569 r. na zamku w Rawie jako tzw. skarb rawski.

Zakładu Przemysłu Odzieżowego im. A. Próchnika (1969-2008 r.)

Historia Muzeum Ziemi Rawskiej (od 1966 r.)

Latem 1966 roku rozpoczęło swoją działalność Muzeum Ziemi Rawskiej w Rawie Maz. Było to znaczące wydarzenie kulturalne dla miasta i regionu. Powiat rawski należał w tym czasie do dość żywotnych regionów etnograficznych, dlatego też muzeum, którego  istotą jest badanie i upowszechnienie historii, sztuki i kultury /w tym ludowej/, było szczególnie pożądaną instytucją.

Pomysł utworzenia w Rawie placówki muzealnej zrodził się na gruncie społecznym, przygotowanym przez grono miłośników ziemi rawskiej, skupionych wokół istniejącego od 1961 roku Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Ziemi Rawskiej /dalej TPMZR/.

Szczególną rolę odegrali tu: Aleksander Klimkiewicz - Inspektor Oświaty Prezydium Powiatowej Rady Narodowej /dalej PPRN/ i prezes TPMZR, Stefania Bednarek - Kierownik Wydziału Kultury PPRN, Zbigniew Ciekliński - Wojewódzki Konserwator Zabytków, Józef i Mirosława Jastrzębscy - etnografowie Muzeum w Tomaszowie Maz., Antonina Legutowska, Janina Przyborek, Jadwiga Składowska - twórczynie ludowe i wielu innych zaangażowanych w prace penetracyjne i badawcze na terenie powiatu rawskiego oraz pozyskiwanie zabytków i sprawowanie opieki nad twórcami ludowymi.

Efektem pierwszego okresu działalności Towarzystwa było utworzenie 12 maja 1963 roku ośrodka muzealnego w odbudowanej Baszcie Zamku Książąt Mazowieckich. Był to skromny zaczątek muzeum, posiadający dwa niewielkie działy merytoryczne /archeologię i etnografię/. Znajdujące się w nich eksponaty pochodziły przede wszystkim ze znalezisk, darów i prowadzonych we własnym zakresie poszukiwań i badań terenowych.

Prowadzenie muzeum było wysoce utrudnione ze względu na brak odpowiednich pomieszczeń, obsady i zabezpieczenia finansowego. Jednakże zapał i zaangażowanie TPMZR oraz kierownika ośrodka Bogusława Abramka było podstawą do podjęcia przez PPRN w Rawie uchwały Nr 141 z dnia 26 listopada 1965 roku powołującej do życia Muzeum Ziemi Rawskiej, którego statut zatwierdzono w myśl ustawy z dnia 15 lutego 1962 roku o ochronie dóbr kultury i muzeach.

Do lipca 1966 roku siedzibą muzeum była nadal baszta zamkowa, a dalszy rozwój placówki uzależniony był od zmiany lokalu.

Dzięki staraniom ówczesnego przewodniczącego PPRN w Rawie Janusza Łukasiewicza, muzeum otrzymało na swoją siedzibę pomieszczenia dawnego Kolegium Jezuickiego, przylegającego do późnobarokowego Kościoła Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Do dyspozycji placówka otrzymała 3 sale ekspozycyjne, korytarz, magazyn, pracownię fotograficzną, pokój administracyjny o łącznej powierzchni ok. 300 m².

Uroczystego otwarcia muzeum dokonano 22 lipca 1966 roku, a działalność zainaugurowano wystawą "Dzieje Ziemi Rawskiej", składającą się z części historycznej, etnograficznej i archeologicznej. Autorem wystawy był Jerzy Augustyniak, ówczesny kierownik muzeum.

Nowa ekspozycja, urządzona na dużej powierzchni była okazała pod względem formy, lecz stosunkowo uboga w materiał zabytkowy. Wynikało to z krótkiego czasu dzielącego moment narodzenia się pomysłu utworzenia muzeum do jego powstania.

Korzystna lokalizacja /rynek/, dogodne warunki ekspozycyjne i wsparcie wielu osób sprzyjały rozwojowi placówki, co przełożyło się na wzrost zatrudnienia /z 2 pracowników w 1966 r. do 7 w 1969 r./, wzrost liczby eksponatów /z 1903 w 1966 r. do 2994 w 1971 r./ oraz wzrost liczby zwiedzających /z 2763 w 1966 r. do 4426 w 1971 r./. Utworzono nowy dział historii, natomiast w związku z pozyskaniem sporej liczby obrazów, pochodzących z pleneru malarskiego w Rawie w 1968 roku, powstał skromny zaczątek działu sztuki.

Funkcjonowaniu muzeum towarzyszyło gromadzenie księgozbioru biblioteki muzealnej, który stanowił zaplecze dla prac dokumentacyjnych, jak również był pomocny w opracowywaniu scenariuszy wystaw. Stan księgozbioru w latach 1966 - 1969 zwiększył się ze 137 do 1271 voluminów.

Szczególną rolę w tworzeniu biblioteki odegrali: kierownik muzeum Piotr Zaręba, który opracował politykę gromadzenia księgozbioru i zorganizował warsztat bibliograficzny oraz Anna Krajewska, która kontynuując jego dzieło, przez wiele lat prowadziła bibliotekę.

Zgodnie ze statutem muzeum prowadziło działalność wystawienniczo - oświatową. Oprócz wystaw stałych, które systematycznie modernizowano poprzez dołączanie napływających zabytków, prowadzono również ożywioną działalność w zakresie wystawiennictwa czasowego. Spośród wystaw zorganizowanych w tym czasie na szczególną uwagę zasługiwały wystawy etnograficzne, głównie pokonkursowe, takie jak: "Sztuka ludowa ziemi rawskiej" /1968 r./, "Sztuka ludowa ziemi łódzkiej" /1969 r./, "Wycinanka i ozdoby papierowe" /1971 r./.

Wystawy czasowe organizowano również w komnatach baszty zamkowej, jednak specyfika pomieszczeń i istniejących tam warunków ograniczały zarówno tematykę, jak i czas ich udostępniania. Do ważniejszych wystaw, tam zorganizowanych, należały: "Badania archeologiczne zamku" /1971 r./, "Rozwój urbanistyczny miasta Rawy" /1971 r./ "Jak wyglądał zamek rawski" /1972 r./.

Od chwili powstania muzeum podjęło systematyczną działalność oświatową poprzez organizowanie kameralnych koncertów muzyki poważnej, spotkań autorskich i naukowych, cykli odczytów, głównie z zakresu historii i kultury regionu, wygłaszanych przez pracowników muzeum czy zaproszonych gości.

Uzupełniającą formą były projekcje filmów oświatowych, które towarzyszyły tematycznie wystawom lub odczytom.

Działalność naukowa muzeum koncentrowała się zasadniczo w dwóch działach: archeologii i etnografii. Szczególnie duże osiągnięcia miał w tym zakresie dział etnografii, który prowadził wielokierunkowe badania nad kulturą materialną, sztuką ludową i obrzędowością.

W zakresie archeologii przeprowadzono stacjonarne badania kilku stanowisk archeologicznych oraz badania powierzchniowe, rejestrujące szereg stanowisk dotychczas nieznanych.

Prace w dziale historii koncentrowały się wokół przygotowań do konkursów historycznych, dostarczających wiele interesującego materiału.

Dynamiczny rozwój placówki, rozszerzenie form pracy muzealnej, zarówno w zakresie działalności oświatowej, jak i naukowo - badawczej oraz regularne poszerzanie zbiorów sprawiło, że z czasem istniejąca sytuacja lokalowa stała się niewystarczająca i tym samym przysparzała trudności w prowadzeniu bieżącej pracy. Dlatego też już na początku lat 70-tych czyniono starania w celu pozyskania na potrzeby muzeum innych obiektów. I tak w latach 1977 - 1978 placówka wzbogaciła się o 2 pomieszczenia: magazyn zbiorów etnograficznych przy ul. Warszawskiej oraz bibliotekę na Placu Świerczewskiego /obecnie Plac Piłsudskiego/, gdzie mieści się do dziś.

W 1981 r. muzeum zmuszone było opuścić niedawno wyremontowane pomieszczenia kolegialne na rzecz właściciela obiektu - władz kościelnych. W tej sytuacji decyzją Naczelnika Miasta Rawy Maz., Leszka Czyżewskiego, z dnia 5 listopada 1981 roku Muzeum Ziemi Rawskiej na swoją siedzibę otrzymało willę przy ulicy Łowickiej 26, wybudowaną w 1930 roku dla dyrektora Rawskiego Syndykatu Rolniczego - Tadeusza Frankiewicza.

Budynek ten, przekazany muzeum, znajdował się w bardzo złym stanie technicznym i wymagał generalnego remontu. Prace adaptacyjne trwały ponad 2 lata i okupione były wysiłkiem pracowników muzeum. Tu muzeum miało do dyspozycji pomieszczenia o łącznej powierzchni użytkowej 269 m², w tym cztery sale ekspozycyjne o powierzchni ok.110 m². Na terenie działki znajdował się również budynek gospodarczy, który planowano przeznaczyć na salę stałych wystaw etnograficznych.

Uroczyste otwarcie wyremontowanych pomieszczeń muzealnych nastąpiło 19 grudnia 1984 roku dwoma wystawami stałymi: "Salonik z przełomu XIX i XX wieku" i "Izba chłopska regionu rawskiego" oraz wystawą czasową poświęconą twórczości uznanego rzeźbiarza ludowego, Mieczysława Żeglińskiego.

W nowej siedzibie muzeum kontynuowało swoją działalność, zawieszoną na czas remontu w latach 1982 - 1984. Do trzech działów merytorycznych: archeologii, etnografii i historii, dołączyły: numizmatyka, sztuka i dział oświatowy.

Systematycznie zwiększała się liczba eksponatów, w związku z czym w 1990 roku pozyskano nowy lokal na magazyn zbiorów etnograficznych przy ul. Kościuszki /świetlica w budynku administrowanym przez Urząd Gminy Rawa Maz./, gdzie mieścił się do 2001 roku. Następnie zbiory przeniesiono do wyremontowanych piwnic Miejskiej Biblioteki Publicznej, przy ul. Wyszyńskiego.

Zwiększała się też liczba wykwalifikowanych pracowników, dzięki którym muzeum rozszerzało zakres i formy działalności. W szczytowym momencie zatrudnienie wynosiło 9 osób /lata 80-te/, w latach 90-tych stopniowo ulega zmniejszeniu /do 5 etatów dziś/.

Jedną z form działalności muzeum jest udostępnianie posiadanych zbiorów społeczeństwu poprzez przygotowywanie wystaw stałych i czasowych. Jednocześnie współpracuje z innymi tego rodzaju placówkami, wypożyczając wystawy lub eksponaty.

W ramach działalności wystawienniczej muzeum zorganizowało wiele ciekawych i różnorodnych pod względem tematycznych wystaw, z których ciekawsze to: "Najnowsze odkrycia archeologiczne na Mazowszu Zachodnim", 1988 r.; "Grafika i rysunek Jacka Frączaka", 1988 r.; "Malarstwo Mariana Wawrzenieckiego", 1991 r.; "Spadkobiercy Czingis - Chana", 1992 r.; "Świat obok nas. Obrazy i fotografie Andrzeja K. Bieńkowskiego", 1995 r.; "Rawa w kolorze sepii", 1998 r.; "Nikifor - malarz z Krynicy", 2001 r.; "Jacek Malczewski - obrazy symboliczne", 2005 r.

Oprócz konkursów etnograficznych, skierowanych do twórców ludowych /np. "Ginące zawody",1995 r./ muzeum było organizatorem konkursów, przeważnie plastycznych i fotograficznych, adresowanych do dzieci i młodzieży /cykliczny "Konkurs na szopkę ludową" , "Makieta Zamku Książąt Mazowieckich", 2003 r./.

Działalność oświatowa to przede wszystkim lekcje muzealne, związane tematycznie z  aktualnymi wystawami, odczyty, prelekcje, cykle wykładów / Studium wiedzy o regionie - we współpracy z Towarzystwem Przyjaciół Rawy Mazowieckiej /wcześniej TPMZR/, 1987 r.; Krótki kurs historii sztuki, 1991-1993 r. oraz 2004-2008 r./, warsztaty z udziałem twórców ludowych regionu rawskiego / "Pisanka wielkanocna",  "Wycinanka rawska", "Kwiaty z papieru i bibuły", "Palmy wielkanocne", "Haft ludowy".

Muzeum było też współorganizatorem sesji popularnonaukowych: "Pasek jako kronikarz XVII wieku", 1987 r.; "Kitowicz - badacz niedoceniany", 1994 r.; "Rawa - Pasjoniści - O. Bernard Kryszkiewicz w latach okupacji 1939 - 45", 1996 r.

W ramach działalności wydawniczej muzeum opracowało i wydało szereg folderów informacyjnych, katalogów wystaw /m.in. poświęcone twórczości rzeźbiarza Mieczysława Żeglińskiego, malarza rawskiego - Stefana Jasińskiego, grafika - Jacka Frączaka/, katalogów jubileuszowych, plakatów i afiszy do wystaw.

Obok wyżej wymienionych form działalności, muzeum  stale realizuje inne zadania statutowe, takie jak: działalność badawcza, pozyskiwanie zbiorów i ich naukowe opracowywanie, zabezpieczanie i konserwacja. Obecnie zbiory rawskiego muzeum liczą ponad 5872 eksponatów, w tym przeszło 2184 znajduje się w dziale etnograficznym, który jest największym działem muzeum, posiadającym obszerną kolekcję tkanin użytkowych i dekoracyjnych, sprzęt gospodarstwa domowego i rolniczy, a także zabytki z zakresu sztuki ludowej i plastyki obrzędowej /w tym największą w Polsce kolekcję rzeźb i płaskorzeźb twórcy ludowego - Mieczysława Żeglińskiego/.

Bogato reprezentowany jest również dział numizmatyczny liczący 1927 muzealiów. Do ciekawych zabytków  z tego działu należą: skarb ze Studzianek, na który składają się m.in. trojaki Stefana Batorego, trojaki koronne Zygmunta III, grosze pruskie Zygmunta Starego czy grosze litewskie Zygmunta Augusta; skarb z Bielin zawierający między innymi szóstaki i orty z czasów Jana Kazimierza i Jana III oraz najcenniejszy, skarb 61 monet z XIV wieku, znaleziony na terenie ogródków działkowych w Rawie, a wśród nich rzadkie brakteaty wybite prawdopodobnie przez Ziemowita III i IV na Mazowszu.

Najciekawszym zabytkiem z zakresu archeologii /947 ekponatów/ jest miecz żelazny, obusieczny z III-IV w. n.e., odkryty przypadkowo podczas orki pól w Annosławiu k/Cielądza.

W dziale historycznym /451 eksponatów/ gromadzone są przede wszystkim dokumenty związane z przeszłością Rawy i byłego powiatu rawskiego. Do ciekawszych regionaliów zaliczyć należy pisma urzędowe władz administracyjnych z I poł. XIX w., okresu międzywojennego, II wojny światowej czy dokumenty dotyczące ruchu oporu. Dużą wartość posiadają mapy z XIX i początku XX wieku, sztandary i chorągwie m.in. Chorągiew PSL Ziemi Rawskiej z okresu międzywojennego. Ważne miejsce w zbiorach zajmują również militaria.

Dział sztuki /306 ekponatów/ obejmuje malarstwo i grafikę współczesną  oraz kolekcję mebli salonowych. Do najcenniejszych prac malarskich przechowywanych w muzeum należy "Portret damy" R. Polloga z 1932 roku, "Zamek w Rawie" Mariana Wawrzenieckiego z 1921 roku, "Mgły" Stefana Jasińskiego z 1927 roku.

Biblioteka naukowa, której księgozbiór liczy przeszło 10 978 voluminów, zawiera wiele cennych pozycji z zakresu muzealnictwa i ochrony zabytków, archeologii, historii, numizmatyki, etnografii i sztuki. Na szczególną uwagę zasługują wydawnictwa i materiały dotyczące Rawy i regionu.

Muzeum Ziemi Rawskiej w przeciągu minionych 40 lat kierowali:

• mgr Bogusław Abramek - archeolog /1965 - 1966/
• mgr Jerzy Augustyniak - archeolog /1966 - 1969/
• mgr Piotr Zaręba - archeolog /1969 - 1973/
• mgr Marian Rożej - historyk /1973 - 1976/
• mgr Stanisław Karnowski - historyk /1976 - 1985/
• dr Henryk Wiklak - archeolog /1985 - 1990/
• mgr Joanna Sienkiewicz - etnograf /1990 - 2000/
• Maria Dzika - kierownik administracji, p.o. dyrektora /2000 - 2003/
• mgr Ireneusz Błądek - mgr politologii /2003-2015/

Obecnie Zarządcą Muzeum Ziemi Rawskiej jest dr Marcin Broniarczyk

Każdy z dyrektorów, jak również pracujących tu muzealników, w miarę możliwości i warunków, w jakich przyszło im działać, starał się wzbogacić dorobek muzeum i kontynuować dzieło poprzedników, tym samym przyczyniając się do dalszego rozwoju placówki.

W artykule wykorzystano materiały archiwalne i fotograficzne znajdujące się w zborach Muzeum Ziemi Rawskiej.

Anna Pawłowska
Marzena Grzyb

Zdobycie koszar w Rawie (1863 r.)

Zdobycie koszar rosyjskich w Rawie przez oddział Antoniego Jeziorańskiego.

(fragmenty z "Pamiętników Jenerała Antoniego Jeziorańskiego. Powstanie R. 1863, cz.1)

"O godzinie czwartej po południu wymaszerowałem z tej wsi, udając się w pobliskie lasy skierniewickie. Założyłem w nich obóz o milę od miasta Rawy.

Siły oddziału mego wzrastały - mogłem już pomyśleć o działaniu większem. W tym celu zniosłem się z cywilnym naczelnikiem obwodu Rawskiego, żądając aby dostarczył mi planu sytuacyjnego miasta Rawy i ścisłego obliczenia siły znajdującej się tamże załogi moskiewskiej.

[...] Piechoty mieli 628 ludzi - 60 kozaków, 18 żandarmów, razem ludzi 706.
Oddział mój liczył 154 strzelców, 160 kosynjerów, 60 kawalerji, razem 374 ludzi.

[...] Osądziłem że mogę uderzyć i zabrać Rawę.

[...] Nie więcej jak o ćwierć mili spotkaliśmy oddział powstańczy, prowadzony przez majora Śmiechowskiego [...] dowiedziałem się że ma w oddziale przeszło dwiestu ludzi.

[...] Dowództwo nad strzelcami oddałem Sokołowskiemu, nad kosynjerami Śmiechowskiemu, kawalerję Winnickiemu. Temu ostatniemu poleciłem [...] posłyszawszy pierwsze strzały nasze w tej chwili uderzyć [...] na koszary i najpierw stajnie opanować.

[...] O godzinie pół do dwunastej byliśmy pod miastem [...]. Koszary piechoty moskiewskiej, na krańcu miasta położone, ukazały się nam po lewej stronie.

[...] w koszarach oświetlono tak na dole, jak i na pierwszem piętrze i że niezwykły tam ruch panuje.

[...] Kosynjerów umieściłem za wzgórzem, dobrze ich osłaniającem, w pobliżu po prawej stronie koszar. Strzelcy stali po lewej stronie, także w pozycji zasłoniętej pagórkiem. Kazałem im wejść na pagórek. Ledwie wykonali mój rozkaz, Moskale z przygotowanych na ten cel dziur w ścianach budynku dali ognia [...] Tyraljerzy moi zaczęli strzelać do okien i dziur w ścianach. Moskale odpowiadali nie wychylając się z budynku.

[...] Niezadługo kosynierzy przynieśli słomę. Ludzie, wysłani do miasta, znieśli łuczywo, wióry stolarskie i cieniutkie suche deszczułki.

- Dzieci - zawołałem - niech każdy z was weźmie pęk słomy w jedną a w drugą rękę kosę, i bez zatrzymania się co który wyskoczyć może, biegnijcie pod koszary! Spalimy tych łotrów, kiedy tchórze boją się wyjść i bić się z nami.

[...] Wkrótce wszyscy znaleźliśmy się pod koszarami.

[...] Kosynjerzy poodrywali okiennice, okna wybili. [...] Godlewski, jakby szukał śmierci, stanął w jednem oknie i zaczął wzywać żeby się poddali. Obaczywszy go Moskale, tak bez żadnej osłony stojącego, dali ognia. Dwie kule pierś mu przeszyły.

- Niech żyje Polska! - były ostatnie słowa z całej duszy miłującego ojczyznę młodzieńca.\

[...] Zabłysły gorejące już na ten cel łuczywa, słoma w około koszar buchnęła płomieniem. Dorzucali deski, wióry - w jednej chwili ogień objął cały drewniany budynek. Moskale zaczęli wybijać drzwi. Tak się byli silnie z wewnątrz zatarasowali, że teraz wydostać się szybko nie mogli. Wyskakiwali z okien pierwszego i drugiego piętra. Kosynierzy obaczywszy kilku swoich poległych, zaczęli niemiłosiernie ciąć Moskali świeżo wyostrzonemi kosami...

[...] Musiałem zatem [...] ich do opamiętania i posłuszeństwa przyprowadzić, w czem mi Śmiechowski dzielnie dopomógł, jakoż i inni oficerowie.

[...] opuściłem  Rawę o godzinie czwartej rano [...]. Zdobyłem kilkadziesiąt sztuk karabinów, kilkanaście koni, cokolwiek amunicji i białej broni. Oddział stracił, oprócz Godlewskiego, 4 strzelców i 2 kosynjerów zabitych, 11 rannych, między którymi dowódca strzelców Sokołowski. Dzielny ten oficer , widząc śmierć Godlewskiego, skoczył oknem do koszar z pałaszem w ręku i tam przez Moskali bagnetami skłuty, ze trzydzieści ran odniósł. Rannych kazałem odwieść do okolicznych wsi. Księdzu w Rawie dałem polecenie aby pogrzebał zabitych."

Gimnazjum Stefanii Kasprzykowej (1920-1930 r.)

Rawa miastem powiatowym w guberni piotrkowskiej (1867 r.)

Ośrodek muzealny (od 1963 r.)

Powiat rawski należał do dość żywotnych regionów etnograficznych i stanowił bazę dla działań Wydziału Oświaty i Kultury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Rawie Mazowieckiej w celu wydobywania twórczości ludowej, sprawowania opieki nad twórcami i upowszechniania sztuki ludowej. Wspólnie z Wydziałem Kultury prace badawcze i penetracyjne na terenie ziemi rawskiej prowadziło istniejące od 1961 r. Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Ziemi Rawskiej. Celem Towarzystwa była ochrona duchowego i materialnego dorobku regionalnego i popularyzowanie o nim wiedzy. Owocem pierwszego okresu jego działalności było utworzenie ośrodka muzealnego w odbudowanej baszcie Zamku Książąt Mazowieckich. Oficjalne otwarcie ośrodka odbyło się w dniu 12 maja 1963 r.

Towarzystwo oraz ludzie skupieni wokół niego, tacy jak: Aleksander Klimkiewicz - Inspektor Szkolny, Stefania Bednarek - pracownik Wydziału Kultury, Józef i Mirosława Jastrzębscy - etnografowie, pracownicy Muzeum w Tomaszowie Maz., Antonina Legutowska, Janina Przyborkowa i Jadwiga Składowska - twórczynie ludowe oraz wiele innych osób, zaangażowanych było w terenowych pracach penetracyjnych w regionie, mających na celu badanie całego powiatu, pozyskiwanie zabytków historycznych i etnograficznych.

Pierwsza wzmianka o Rawie jako o mieście (1321 r.)

Pierwsza wzmianka o Rawie jako o mieście pochodzi z dokumentu z 3 września 1321 r.  Tego dnia zjechali do Rawy - arcybiskup gnieźnieński Janisław i biskup poznański Domarat. Spotkanie, które odbyło się  w kościele parafialnym św. Piotra i Pawła, miało na celu wyznaczenie granic pomiędzy diecezjami - włocławską i płocką. Świadkami tego spotkania było piętnastu kanoników. Dokument ten wystawiony w "mieście Rawa" jest wyraźnym stwierdzeniem, że Rawa była już wówczas miastem.

Rawa

"Nazwa notowana w XIII w. /Raua, 1228/. W XIV w. rozróżniano Rawę Nową i Starą /Ravam Novam et Antiquam, 1374/. Miasto leży nad rzeką Rawką, która dawniej zwana była Rawą /in Flavio, qui Rava wlgariter nuncupatur, 1278/. Od rzeki została nazwana osada nad nią położona. Nazwa rzeki wskazywała na spokojny bieg wody. Rdzeń, od którego nazwa pochodzi, znany jest z wielu języków indoeuropejskich. W językach słowiańskich zachował się w nazewnictwie wodnym. Zestawia się go z litewskim rova "pozostałość po powodzi", łotewskim rāwa "stojąca woda", dawnym germańskim rāva "spokojny , łagodny"."

Kazimierz Rymut, Nazwy miast Polski, 1987 r.

Pożar w dzielnicy żydowskiej (1861 r.)

Podczas pożaru w dzielnicy żydowskiej, który miał miejsce w dniu 30 marca 1861 r., całkowicie spłonęło 120 budynków a 10 zostało poważnie uszkodzonych. Bez dachu nad głową oraz bez środków do życia ( w domach znajdowały się warsztaty rzemieślnicze) pozostało 513 rodzin żydowskich, w sumie 1700 osób.

Ludność żydowska została zwolniona od podatku koszernego oraz od opłat na szpital żydowski, otrzymała pomoc finansową, żywność i odzież.

Przy odbudowie dzielnicy żydowskiej władze powiatu postulowały o uregulowanie głównej ulicy - Jerozolimskiej. Planowano odbudowanie na miejscu drewnianych parterowych domków, domów jednopiętrowych murowanych oraz poszerzenie głównej ulicy. Ze względu na brak funduszy ludność żydowska nie podporządkowała się zarządzeniom o regulacji ulicy Jerozolimskiej.

Zniszczenie Rawy przez wojska koronne i węgierskie (1383 r.)

Zniszczenie Rawy przez wojska koronne i węgierskie w czasie zbrojnego starania się Siemowita IV o tron Polski.

Wzmianka o Rawie w dokumencie urzędowym Ziemowita I (1249 r.)

Kasztelania rawska (1313 r.)

Gród kasztelański w Rawie powstał prawdopodobnie w latach 1298 - 1313. W dokumencie Siemowita II księcia mazowieckiego, wystawionego w 1313 roku, po raz pierwszy występuje w źródłach kasztelan rawski Przedsław.

Wzniesienie w Rawie grodu kasztelańskiego przyczyniło się niewątpliwie do rozwoju samej miejscowości, wzrostu liczby ludności i jej znaczenia, skoro Siemowit II ustanowił ją stolicą przyznanego mu obszaru.

Szybki rozwój Rawa zawdzięczała również nowej drodze toruńsko – lwowskiej przechodzącej przez Rawę.

Wraz z rozwojem Rawy następował upadek Białej, w której zapewne już w XII w. znajdował się gród kasztelański, i któremu podlegała Rawa.

Ostatnia wzmianka o urzędzie kasztelana bialskiego pochodzi z 1334 r.

Prawo chełmińskie (1345-1350 r.)

Pierwsza wiadomość o obowiązującym w Rawie prawie chełmińskim pochodzi z dokumentu z 14 II 1350 r. Prawo to nadał Rawie Siemowit III prawdopodobnie pomiędzy 18 II 1345 r.  a 14 II 1350 r.

Żydzi w Rawie (od 1500 r.)

Pierwsze ślady obecności Żydów w Rawie sięgają XV w. Miasto wymienione jest też w spisie skupisk żydowskich z 1507 r. W XVI wieku przez wiele miast Rzeczypospolitej przeszła fala oskarżeń o popełnienie przez  Żydów mordów rytualnych. Oskarżenia te były oparte na fałszywym przekonaniu, że wyznawcy  judaizmu  potrzebują krwi chrześcijańskiej dla celów rytualnych i w celu jej pozyskania co jakiś czas zabijają dziecko. W 1547 roku w Rawie, dwóch Żydów oskarżonych o porwanie, torturowanie i zamordowanie syna rawskiego krawca, spalono na stosie,  a resztę ludności żydowskiej wygnano z miasta "na wieki…, że i po dziś dzień żaden tam mieszkać nie może" (S.A. Hubicki). Od tego wydarzenia Żydzi mieli zakaz osiedlania się w obrębie miasta.

W II połowie XVIII wieku, w celu poprawy stanu gospodarczego miasta, na przedmieściach Rawy, na gruntach wsi Zamkowa Wola , starosta rawski Franciszek Lanckoroński założył niewielką osadę żydowską . W roku 1789 osada liczyła  150-200 osób. Nowi osadnicy zajmowali się handlem i rzemiosłem. Szybko też stali się groźną konkurencją dla rawskich chrześcijan. W 1799 roku wieś została włączona w obręb miasta. Nowa dzielnica miasta została nazwana Żydowskim Miastem a  szeroka ulica nazwana ulicą Jerozolimską.

Samodzielna gmina żydowska powstała w II połowie XIX w. W 1897 roku liczyła  2774 osoby, co stanowiło 49 % ogółu mieszkańców.

W okresie międzywojennym Żydzi stanowili około 40 % ogółu mieszkańców.

W pierwszych dniach II wojny światowej mieszkało w Rawie około 2500 Żydów. W obawie przed represjami wielu z nich zbiegło z miasta, na próżno szukając schronienia w innych miejscowościach. W dniu 10 września 1939 roku na rynku w Rawie zostało rozstrzelanych 40 osób, w tym 23 Żydów, za rzekome zabicie dwóch niemieckich żołnierzy.

W marcu 1941 roku utworzono w Rawie Mazowieckiej getto. Składało się z dwóch części. Jedna część getta powstała przy ulicy Łowickiej. Druga część getta znajdowała się w dzielnicy żydowskiej. W getcie przeważała ludność pochodzenia żydowskiego z Rawy i pobliskich miejscowości. Latem 1942 r., na terenie zamku gestapo i żandarmeria rozstrzelała 17 Żydów należących do Rady Żydowskiej. W październiku 1942 r. w getcie przebywało około 4000 Żydów. Likwidacja getta rozpoczęła się 27 października 1942 r. Dzień wcześniej przywieziono do Rawy około 4000 Żydów z getta w Białej Rawskiej. Większość została wywieziona do obozu zagłady w Treblince. Podczas akcji likwidacyjnej rozstrzelano 70 osób.

Po wyzwoleniu, w październiku 1945 roku w Rawie przebywały 33 osoby pochodzenia żydowskiego, które w niedługim czasie opuściły miasto.

Cmentarz żydowski ulokowany przy ulicy Żydomickiej został założony pod koniec XVIII wieku. Zniszczony podczas II wojny światowej i w latach powojennych. Do dnia dzisiejszego zachowały się tylko nieliczne fragmenty nagrobków.

Wcielenie księstwa rawskiego do korony (1462 r.)

Po śmierci Władysława II, ostatniego księcia z zachodniej linii Piastów mazowieckich i krótkich walkach o sukcesję, księstwo rawskie weszło w skład państwa polskiego.

7 grudnia 1462 roku król Kazimierz Jagiellończyk przybywszy do Rawy wystawił akt inkorporacyjny wcielający ziemię rawską do Korony oraz potwierdzenie praw i przywilejów jej mieszkańców a dzień później odrębnym dokumentem potwierdził prawa i przywileje miasta Rawy.

14 grudnia 1462 roku król udał się do Gostynina, gdzie wystawił przywilej wcielający ziemię gostynińską do Korony a 20 grudnia wydał przywilej dla Gostynina.

Z ziem wcielonych a więc rawskiej, gostynińskiej i bełskiej,  utworzone zostało województwo rawskie – jedno z najmniejszych województw w  Koronie.

Całe księstwo rawskie (z wyjątkiem ziemi sochaczewskiej będącej we władaniu księżnej Anny) znalazło się wówczas w granicach państwa polskiego.

Rawa miastem powiatowym w województwie łódzkim (1938 r.)

Na podstawie ustawy z 9 kwietnia 1938 r., z mocą obowiązującą od 1 kwietnia 1939 r. powiat rawski został włączony do obszaru województwa łódzkiego. Powiat rawski składał się z 3 miast: Rawa Mazowiecka. Biała Rawska, Nowe Miasto oraz 14 gmin wiejskich: Boguszyce, Budziszewice, Czerniewice, Góra, Gortatowice, Inowłódz, Lubochnia, Lubania, Marianów, Rzeczyca, Regnów, Stara Wieś, Wałowice, Żelechlinek.

Zmiana nazwy Rawy na Rawa Mazowiecka (1924 r.)

Rawa zmieniła nazwę na Rawa Mazowiecka a powiat rawski na rawsko-mazowiecki. Miało to zapobiec omyłkom, gdyż istniało miasto powiatowe o podobnej nazwie Rawa Ruska w województwie lwowskim.

Z dniem 1 lipca 1924 r. przyłączone do Rawy zostały: wieś Rawska Wola, osada Tatar z gminy Boguszyce, wieś Aleksandrówka, wieś Kółko Mniejsze i kolonia Zamkowa Wola należące dotychczas do gminy Regnów.

Rawa miastem powiatowym w województwie łódzkim (1999 r.)

Reforma administracyjna z dnia 1 stycznia 1999 r. wprowadziła ponownie,  zlikwidowany w 1975 r., szczebel powiatowy. W skład powiatu rawskiego wchodzą: Miasto Rawa Mazowiecka, Miasto i gmina Biała Rawska oraz gminy: Cielądz, Rawa Mazowiecka, Regnów i Sadkowice.

Pierwsza wiadomość o istnieniu szkoły parafialnej w Rawie (1334 r.)

Z 1334 r. pochodzi pierwsza wzmianka o funkcjonowaniu szkoły parafialnej w Rawie, która niewątpliwie związana była z kościołem parafialnym p.w. apostołów Piotra i Pawła. Rektorem szkoły w tym czasie był niejaki Marcin, który jednocześnie był pisarzem w kancelarii Siemowita II.

O poziomie rawskiej szkoły mogła świadczyć liczba studentów z Rawy na Uniwersytecie Krakowskim. W XV w. studiowało na nim 43 studentów a w XVI w. 59. Dawało to Rawie drugie miejsce na Mazowszu po Warszawie. Absolwentami szkoły parafialnej byli m. in. "mistrz Walenty z Rawy", który zrobił karierę uniwersytecką (dziekan wydziału filozoficznego na Uniwersytecie Krakowskim), Stanisław z Rawy "mistrz nauk wyzwolonych", autor traktatów astrologicznych poświęconych zaćmieniu słońca.

Historia parku miejskiego (od 1823 r.)

Ogród spacerowy o charakterze parku angielskiego założony został w latach 1823-1836, na tyłach zabudowań pojezuickich, na gruntach osuszonych po regulacji rzeki Rawki.

Protokół rewizji miasta z 1836 r. podaje: "W miejscu gdzie dziś jest piękny ogród spacerowy, wiele przyjemności publiczności rawskiej przynoszący, w roku 1823 było tylko nieprzystępne błoto, a że zawalona była Rawka, w rozmaitych kierunkach siłą swoje koryto przedzierać musiała... Ogród ten pod względem natury, perspektywy wodnej, obszerności i pięknych alei może się liczyć do jednego z lepszych ogrodów w naszym kraju. Ogród ten dziś jest ozdobiony licznymi alejami i rozłożystymi drzewami, które dostateczny cień nadają dla spacerujących...".

Głównym walorem parku jest przepływająca rzeka Rawka. Drewniany most przerzucony przez rzekę jest punktem widokowym na obie części ogrodu. Niegdyś park zajmował powierzchnię 6,5 ha.

W okresie międzywojennym park przeżywał największą świetność. Tutaj odbywały się imprezy plenerowe, festyny loterie itp.

We wrześniu 1939 r. mieścił się tutaj obóz dla jeńców polskich. Częściowo zniszczony podczas wojny w wyniku działań zbrojnych i wycinki drzew na opał przez mieszkańców Rawy.

Huragan, który przeszedł przez miasto w dniu 15 maja 1958 r. poczynił wielkie spustoszenie w parku. Zniszczony został prawie całkowicie starodrzew. Do dnia dzisiejszego zachowały się nieliczne egzemplarze.

16 września 1978 r. park został wpisany do rejestru zabytków.

Na terenie parku, według zachowanej dokumentacji fotograficznej, znajdowały się dwie altanki. Jedna, mniejsza, uległa zniszczeniu w latach 80-tych a druga, większa, po zawaleniu się w 2002 r. została odbudowana w pierwotnym kształcie w 2003 r.

W latach 2004–2008 zabytkowy park miejski poddany został gruntownej rewaloryzacji. Uporządkowano również koryto rzeki Rawki. W 2009 r. przebudowano schody i centralne wejście do parku od Placu Piłsudskiego. Park stał się miejscem odpoczynku i relaksu również dla osób starszych i niepełnosprawnych. W 2006 r. ścieżka rowerowa połączyła park ze zbiornikiem "Tatar".

Rawa miastem powiatowym w województwie warszawskim (1919 r.)

Na podstawie ustawy tymczasowej z dnia 2 sierpnia 1919 r., z przedwojennych guberni utworzono województwa jako władze administracyjne drugiej instancji. Na mocy tego aktu powstały województwa: warszawskie, białostockie, kieleckie, lubelskie i łódzkie. Powiat rawski znalazł się w granicach województwa warszawskiego.

Księstwo rawskie (1313-1462 r.)

Kompleks południowo-zachodniego Mazowsza, składającego się początkowo z ziemi rawskiej i sochaczewskiej, a od 1351 r. i gostynińskiej. Niewiele znaczące miasto Rawa urosło za czasów Siemowita II do rangi stolicy odrębnego księstwa.

Prace archeologiczne (2004 r.)

W okresie od lipca do grudnia 2004 r. na trasie obwodnicy Rawy Mazowieckiej przeprowadzono archeologiczne badania wykopaliskowe. Cały projekt finansowała Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie, Oddział w Łodzi. Prace archeologiczne przeprowadziło Przedsiębiorstwo Archeologiczno - Konserwatorskie KAIROS- PLUS z Łodzi. Badaniami kierowała archeolog Katarzyna Zagórska.

W Rawie Mazowieckiej w pasie rozgraniczenia obwodnicy zarejestrowano na podstawie uprzednich badań powierzchniowych i sondażowych dwa stanowiska archeologiczne oznaczone w rejestrze numerami 3 (w pobliżu obecnego skrzyżowania aż do koryta Rawki z wiaduktem) i 38 (w okolicy osiedla mieszkaniowego na tak zwanym "Sójczym Wzgórzu").

W wyniku archeologicznych badań wykopaliskowych odsłonięto wiele reliktów przeszłości od czasów znacznie wyprzedzających istnienie miasta. Wskazuje to na znaczną atrakcyjność środowiska naturalnego sprzyjającego osiedlaniu się człowieka już w czasach prehistorycznych. Duże znaczenie miała w tym przypadku rozległa dolina rzeki Rawki. Na obszarze stanowiska nr 3 stwierdzono istnienie osadnictwa w trzech głównych epokach dziejowych. Jako pierwszą zarejestrowano fazę osadnictwa trwającą od około przełomu III/II wieku przed naszą erą do początków III wieku naszej ery. Okres zasiedlenia obejmował więc prawdopodobnie nieprzerwanie czas około 500 lat. Egzystowała tu wówczas osada ludności zajmującej się rolnictwem, hodowlą, produkcją ozdób z rogu, kości oraz z brązu przeznaczoną na handel.

Druga faza osadnictwa na stanowisku nr 3, zaczyna się po długiej przerwie dopiero na przełomie XI/XII wieku naszej ery. Osadnictwo to trwało do Xv wieku. Istniała tu wówczas osada, która niewątpliwie była zarodkiem późniejszego miasta. Jej ludność zajmowała się głównie rolnictwem. Wydaje się, że było to dość dobrze egzystujące społeczeństwo. W trakcie badań znaleziono szereg ozdób ze srebra, brązu i rogu co świadczy o dostatku. Osada ta niewątpliwie związana z centrum władzy, jaką był zamek książąt mazowieckich.

Trzecia, trwająca do dziś faza osadnicza to czasy wczesno nowożytne  i nowożytne. Fazę tę datuje się od XVI wieku po rozpoznany archeologicznie wiek XIX. Była to już osada typu miejskiego.

Nieco inaczej wyglądało zasiedlenie wysoko położonego płaskowyżu na "Sójczym Wzgórzu". Najstarsze osadnictwo zostało wyodrębnione na podstawie występowania licznych, niewielkich narzędzi i półproduktów krzemiennych. Wytwarzała je i użytkowała ludność z okresu neolitu (młodszej epoki kamienia). Była to tak zwana kultura pucharów lejkowatych nazwana tak od charakterystycznych dla niej naczyń glinianych. Fazę tę można datować na okres około 3500-3000 p.n.e.

Druga faza osadnicza związana jest z kulturą przeworską. Osada powstała nieco później niż na stanowisku 3. Prawdopodobnie założyła ją ta sama ludność. Osada trwała od początków naszej ery do początków III.

Ostatnia faza osadnicza wiąże się już z okresem nowożytnym. Najlepiej uchwytny archeologicznie był okres "potopu" szwedzkiego w latach 1655-1660.

Folder do wystawy "Rawa Mazowiecka od pradziejów po nowożytność. Badania archeologiczne na obwodnicy miejskiej w 2004 r." Muzeum Ziemi Rawskiej w Rawie Mazowieckiej, czerwiec - wrzesień 2012 r.

Marsz głodnych chłopów na Rawę (1931 r.)

"Marsz głodnych" to głośna manifestacja bezrobotnych i chłopów małorolnych zorganizowana w dniu 25 lutego 1931 r. w Rawie Mazowieckiej przed siedzibą starostwa. Strajkujący domagali się m.in. przyznania odpowiednich zapomóg zimowych, umorzenia wszelkich długów i zwolnienia od podatków biednego chłopstwa, zapewnienia mieszkań i pomocy lekarskiej.

Ogółem w manifestacji uczestniczyło według różnych źródeł od 600 do 5000 osób.

Przebudowa Rawy (1817-1830 r.)

"Szkodliwa nieregularność miasta obwodowego" była podstawą do opracowania w 1817 r. przez władze miejskie planu przebudowy miasta. W wyniku akcji regulacyjnej uporządkowano bieg ulic miejskich, zainstalowano latarnie, poszerzono rynek, na którym wzniesiono ratusz (1822-1824) oraz jednopiętrowe kamienice (1824-1828). Miasto zyskało również reprezentacyjny gmach komisji obwodowej (1824-1827) oraz szpital obwodowy (1829-1830). W 1823 r. na tyłach kolegium jezuickiego urządzony został ogród spacerowy o charakterze angielskiego parku. W ramach rządowego planu uprzemysłowienia założono fabrykę sukna w Tatarze pod Rawą i pobudowano domy dla sukienników na gruntach przeznaczonych na osadę fabryczną.

Rawa miastem obwodowym w woj. mazowieckim (1816-1844 r.)

Podział administracyjny Królestwa Polskiego w latach 1816-1844, (M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem woj. łódzkiego w XIX i XX wieku)

Wkroczenie wojsk niemieckich do Rawy (1939 r.)

W chwili wybuchu II wojny światowej powiat rawski znajdował się w granicach koncentracji odwodu dowódcy armii "Prusy", której zadaniem było zabezpieczenie styku armii "Kraków" i armii "Łódź". Opór wojsk polskich na tym odcinku został przełamany przez siły niemieckie już 6 września. W dniu 7 września niemiecka 4 dywizja pancerna uporała się szybko w rejonie Lubochni ze słabymi i rozbitymi oddziałami 13 dywizji piechoty wchodzącymi w skład armii "Prusy".

Asfaltowa szosa prowadząca przez Rawę do Warszawy stanęła przed Niemcami otworem. Czołowe oddziały niemieckiej 4 dywizji pancernej osiągnęły wieczorem Rawę, Babsk, natomiast 8 września 1 dywizja pancerna zajęła Nowe Miasto. W tej sytuacji przez powiat rawski wiodły drogi odwrotu wojsk polskich do przeprawy na środkowej Wiśle.

Bezpośrednio po wejściu oddziałów Wermachtu Rawa Mazowiecka stała się widownią mordów i grabieży. W dniu 10 września za rzekomo "zabitych dwóch żołnierzy niemieckich" dokonano mordu na 40 osobach. Wśród ofiar było 23 Żydów i 17 Polaków. Tego samego dnia Niemcy utworzyli przejściowy punkt koncentracji dla jeńców wojennych i ludności cywilnej w Konopnicy. Drugi tymczasowy obóz został założony prawdopodobnie 20 września w parku miejskim w Rawie Mazowieckiej. Jego pierwszymi jeńcami było ok. 3000-4000 żołnierzy wziętych do niewoli po bitwie 17 września pod Sochaczewem. Liczba jeńców i ludności cywilnej w obozie wynosiła później ok. 15 000.

Kampania wrześniowa przyniosła w powiecie rawskim poważne straty osobowe – ok. 1118 ofiar w czasie działań wojennych i w wyniku mordów Wermachtu.

Pierwsza wzmianka o Rawie Mazowieckiej (od 1160 r.)